Jan Rompski

---

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Jan Rompski przyszedł na świat 8 grudnia 1913 roku w Kartuzach, w rodzinie Jana i Bronisławy z d. Browarczyk. Urodziny miały miejsce przy ul. Gdańskiej 24, na parterze, a w rodzinie pojawił się również brat Brunon, który niestety zmarł wkrótce po narodzinach. Jan miał takżesiostrę Anielę, która w późniejszym czasie poślubiła Jana Trepczyka. Z przekazów, które nie zostały udokumentowane, wynika, że Rompski ukończył szkołę podstawową w 1927 roku. Jego początkowe kariery zawodowe związane były z pracą jako zecer oraz współpracą z młodymi działaczami kaszubskimi – w 1933 roku byli oni inicjatorami założenia Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów, a także wydawali pismo Zrzesz Kaszëbskô, w którego redakcji Jan Rompski miał swój debiut literacki, publikując w nim utwór zatytułowany Kiej. Edukację kontynuował w prywatnym Gimnazjum im. Marii Magdaleny w Poznaniu, gdzie 15 października 1937 roku zdał maturę.

W marcu 1936 roku, na skutek wezwania do wojska, przerwał swoje nauki. Wcielono go do 30 Pułku Strzelców Kaniowskich w Warszawie, gdzie spędził czas do października tego samego roku. Został jednak zwolniony z powodu problemów zdrowotnych, związanych z gorszym wzrokiem. Po zwolnieniu podjął pracę w szkole w Tłukawach w Wielkopolsce, gdzie nauczał jego szwagier, Jan Trepczyk. Rompski prowadził tam kursy oświaty pozaszkolnej dla dorosłych przez jeden semestr.

W tym okresie intensywnie pisał, tworząc dramat Vzenjik Arkonë, z którego fragmenty ujrzały światło dzienne w Zrzeszy. Jego kaszubska sztuka Reboce była emitowana przez Rozgłośnię Pomorską Polskiego Radia w Toruniu w czerwcu 1936 roku. W 1938 roku w Kartuzach Rompski brał udział w uroczystościach pogrzebowych Aleksandra Majkowskiego, nadając tym wydarzeniom starokaszubski charakter. Połowę 1938 roku spędził w Wejherowie, gdzie objął kierownictwo referatu opieki społecznej w Zarządzie Miejskim.

Lata wojny

W obliczu wybuchu II wojny światowej, w wrześniu 1939 roku uczestniczył w obronie Redy, Oksywii i Gdyni. Jego dowódca, porucznik Szefka, kierował jego oddziałem. Po aresztowaniu, jako cywil, Rompski został umieszczony w obozie jenieckim Gross-Born. Po powrocie do życia cywilnego, z uwagi na swoje problemy zdrowotne, podjął pracę w piekarni swojego kuzyna Leona Browarczyka w Wejherowie. Po wojennej zawierusze osiedlił się w Gdyni, gdzie najpierw pracował jako konduktor w Towarzystwie Komunikacji Miejskiej, a później podejmował inne prace warsztatowe.

Rompski w tym czasie prowadził także tajne nauczanie w Wejherowie oraz w sąsiednich miejscowościach. W tym okresie stworzył także dramat Reknica (prawdopodobnie 1942) i powieść autobiograficzną Wurvanô spjeva w latach 1943-1946. W 1942 roku wstąpił do Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Kaszubski”, gdzie pełnił rolę II komendanta Wejherowa, działając w konspiracji pod pseudonimem „Gryf”. Krótko mieszkał również w Sianowie.

Rompski był kilkakrotnie aresztowany, między innymi 1 lutego 1943 w Gdyni, w mieszkaniu Browarczyków, a także podczas pogrzebu dziadka 10 lutego 1944 w Kartuzach. Został osadzony w różnych więzieniach gdańskich, a 22 marca 1944 trafił do obozu w Stutthofie, gdzie przebywał do momentu wyzwolenia przez Armię Radziecką 9 maja 1945. Po wojnie powrócił do Wejherowa, gdzie zamieszkał na Rynku 7, niestety podczas wojny stracił większość swoich rękopisów oraz archiwum, co zmusiło go do odtwarzania części dokumentów.

Pierwsze lata powojenne

Po zakończeniu wojny Jan Rompski związał się z Spółdzielnią Wydawniczą Zrzesz Kaszëbskô, która została założona 30 września 1945 roku. Do marca 1947 roku piastował funkcję redaktora dodatku literacko-naukowego Chëczy oraz był kierownikiem administracyjnym tego pisma. Angażował się w działalność Związku Byłych Więźniów Politycznych, w którym w latach 1945-1946 zajmował stanowisko wiceprezesa koła w Wejherowie. Rompski był również aktywnym członkiem Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Wolność i Demokrację jak i Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Poligraficznego, a także pełnił obowiązki ławnika.

Jego zaangażowanie w kaszubską działalność było ogromne. Wspólnie z Komitetem Wykonawczym przygotowywał Kongres Kaszubski, który miał miejsce w dniach 12-13 stycznia 1946 roku w Wejherowie. Wyglądał jakby był zdeterminowany by walczyć o literaturę kaszubską i zabierał głos w sprawach politycznych. Próbował założyć stowarzyszenie literatów kaszubskich pod nazwą Vitrznjô oraz czasopismo Cassubia, marzył również o Instytucie Kaszubskim, w którym miał być skarbnikiem. Niestety, te ambicje nie zostały zrealizowane. W dniu 27 maja 1946 roku uczestniczył w Sopocie w spotkaniu działaczy kaszubskich oraz władz województwa, a później angażował się w Komitet Rozwoju Gospodarczego Ziemi Kaszubskiej, mimo że był to bardziej formalny zabieg ze strony administracji państwowej.

W Wejherowie związał się z Teatrem Ziemi Kaszubskiej im. J. Karnowskiego, pisząc dla niego wiele tekstów. 22 sierpnia 1948 roku odbyła się premiera jego sztuki Jô chcę na svjat, która była wystawiana wielokrotnie, w tym w Kościerzynie, lecz zniknęła z afisza po interwencji władz. Co więcej, Jan Rompski domagał się, by teatr prezentował kaszubskie dramaty. W Wejherowie napisał również kaszubski dramat Lelek (1948) oraz dwa polskie utwory: Ich tragedie (1948) i Pan w okularach (1949). Jego liczne artykuły i utwory literackie znalazły miejsce głównie na łamach Chëczy, a także w prasie codziennej, w tym w tygodniku Ziemia i Morze w latach 1956-1957.

Tuż po wojnie, Jan Rompski rozpoczął naukę w UMK w Toruniu, początkowo studiując polonistykę, a potem etnografię. Angażował się w działalność Bratniej Pomocy i śpiewał w uniwersyteckim chórze. Od 1946 do 1949 roku był prezesem Koła Naukowego Studentów Etnologii i Etnografii. Dnia 11 lipca 1949 roku otrzymał Medal Zwycięstwa i Wolności 1945. Na koniec 1949 roku kierował wykopaliskami w ramach badań nad początkami państwa polskiego na Ślęzy i Sobótce. A w lutym 1950 roku podjął się pracy jako referent socjalny w Centrali Dostaw Drzewnych, co wiązało się z obowiązkowym nakazem pracy.

W 1948 roku poznał Janinę Bożenę Hutorowicz, z którą 1949 roku wziął ślub, najpierw cywilny w Toruniu, a później kościelny w Gdańsku Oliwie. W ciągu kilku lat przyszły na świat ich córki: Witosława (urodzona w 1950 roku) oraz Bogusława (urodzona w 1953 roku), która potem osiedliła się w Australii. 2 marca 1950 roku Jan Rompski obronił pracę magisterską z zakresu etnografii, której promotorem była prof. Bożena Stelmachowska. Po jej obronie, krótko kierował wykopaliskami w Niemczy, a następnie od października 1950 roku do czerwca 1951 roku prowadził grupę regionalną Państwowego Instytutu Sztuki w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. 1 lipca 1951 roku rozpoczął pracę w Muzeum Pomorskim, które od 1965 roku przekształcone zostało w muzeum okręgowe w Toruniu. Został dyrektorem działu organizacyjno-administracyjnego, a w 1952 roku przeniósł się do Torunia, w pobliżu uniwersytetu. Jako sekretarz w Towarzystwie Przyjaciół Muzeum, przynależał także do Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Ludoznawczego, Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Ligi Przyjaciół Żołnierza oraz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W latach 1953-1954 uczestniczył w gromadzeniu danych do Polskiego Atlasu Etnograficznego. Znalazł się w gronie honorowych odznaczeń: 28 lutego 1955 roku otrzymał Medal 10-lecia Polski Ludowej, a 22 lipca 1957 roku Srebrny Krzyż Zasługi. W członkostwo Związku Literatów Polskich został przyjęty, a w 1964 roku do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Działalność kaszubska

W trudnej powojennej rzeczywistości Rompski usiłował odnaleźć możliwości działania dla dobra regionu, mimo że był ograniczony przez różne bariery. Jesienią 1952 roku wziął udział w wieczorze literatury kaszubskiej w Gdańsku, a w był aktywnie zaangażowany w utworzenie sekcji kaszubskiej przy gdańskim oddziale Związku Literatów Polskich w 1953 roku. Pomimo tego, głównie podążał ścieżką twórczości, pisząc do szuflady i spotykając się z przyjaciółmi, aby omawiać kwestie dotyczące spraw kaszubskich. W 1956 roku Rompski, zainspirowany przez podjał próbę stworzenia memoriału grupy inteligencji oraz pisarzy kaszubskich na temat kulturalnej sytuacji Kaszub, zamierzając zwrócić uwagę decydentów politycznych zarówno w Polsce jak i w ZSRR na złe traktowanie Kaszubów. Niestety, dokument nie dotarł do właściwych adresatów.

W 1956 roku, Jan Rompski był jednym z współzałożycieli Zrzeszenia Kaszubskiego, w którym sprawował czynną rolę w Komitecie Założycielskim oraz wiceprezesa jego pierwszych władz. Na zebraniu założycielskim, które miało miejsce 2 grudnia 1956 roku, wygłosił referat programowy. Jego ponowna aktywność w twórczości dramatycznej zaowocowała kaszubskimi utworami takimi jak: Za zemjã (1956), Pòrénk (1957), Roztrąbarch (1958), Lepszé checze (1958) i Gãsy ùd (1959). W języku polskim napisał również scenariusz kaszubskiego obrzędu Scynanié kanië (1961). Po sobie pozostawił wiele niedokończonych dramatów, esejów tematycznych oraz materiały dotyczące ortografii kaszubskiej. Mimo to Rompski szybko poczuł rozczarowanie wobec działań Władz Zrzeszenia i sporządził krytyczny dokument dotyczący ich dotychczasowej działalności w 1958 roku.

W drugiej połowie roku 1960 Jan Rompski znalazł się w kręgu ataków ze strony władz, które oskarżały go o separatyzm kaszubski. W dniu 14 grudnia 1960 roku w jego domu w Toruniu przeprowadzono rewizję, podczas której skonfiskowano korespondencję oraz rękopisy. Był także wezwany na przesłuchanie do Prokuratury Wojskowej 16 grudnia 1960 roku. Rompski protestował przeciwko tym działaniom pisząc liczne listy do władz. Dnia 15 stycznia 1961 roku władze Zrzeszenia Kaszubskiego nałożyły na niego naganę i zawiesiły w prawach członka na rok za omawianie spraw kaszubskich poza organizacją. Te nieprzyjemności, które dotknęły również innych pisarzy takich jak Aleksander Labuda i Stefan Bieszek, zostały jednak unieważnione po niesłusznej decyzji nowych władz Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 7 listopada 1971 roku, już po śmierci Rompskiego.

Prace etnograficzne

W 1960 roku Jan Rompski objął stanowisko kierownika działu naukowo-oświatowego toruńskiego muzeum, w którym pracował aż do roku 1965. Jego zaangażowanie w prace terenowe oraz życie naukowe zaowocowało kolekcjonowaniem materiałów do pracy doktorskiej zatytułowanej Opowieści ludu kaszubskiego. Odbicie rzeczywistości społecznej XIX i XX w, którą pisał pod kierunkiem prof. Józefa Burszty z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W krótkim czasie zgromadził ponad 1000 stron notatek i szkiców dotyczących tego tematu. W połowie 1965 roku Rompski awansował na dyrektora muzeum w Grudziądzu, ale od 1 stycznia 1966 roku, prawdopodobnie z powodów osobistych, wrócił w szeregi toruńskiego muzeum, gdzie pełnił rolę kierownika działu budownictwa ludowego w Muzeum Etnograficznym. Stanowisko to wiązało się z jego pracą w zakresie organizacji i budowy toruńskiego skansenu. Rompski, jako członek partii, pełnił także funkcję przewodniczącego Rady Zakładowej w muzeum. Niestety, jego życie zakończyło się tragicznie – 30 grudnia 1969 roku zmarł w szpitalu w Toruniu, cierpiąc na ostre ataki kolki przez 2 dni, a pochowany został 5 stycznia 1970 roku na cmentarzu w Kartuzach, obok swojego mistrza Aleksandra Majkowskiego.

Pokłosie

Tuż po śmierci ukazał się zbiór 23 wierszy autorstwa Rompskiego pt. Pòmión zwònów (1970), dedykowany jego pobytowi w Stutthofie. Zbiór ten został częściowo sfinansowany przez Państwowe Muzeum Stutthof, a zredagowany przez Jana Trepczyka. Z Edmundem Puzdrowskim zredagował także obszerny tom 120 liryków zmarłego przyjaciela, zatytułowany Wiérzte (1980). Wcześniej opublikowana została rozprawa Rompskiego Ścinanie kani. Kaszubski zwyczaj ludowy (1973), z wprowadzeniem Teresy Karwickiej. W 1987 roku zaś nakładem ZK-P ujrzał światło dzienne utwór teatralny Jô chcę na swiat, który był jedynym jak dotąd przestawieniem dramatycznym J. Rompskiego. Jego zbiory wierszy, proza, sztuki oraz liczne archiwalia, które zostały zakupione w latach 1970-73 od jego żony i córki, znajdują się w zbiorach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie.

Résumé

Jan Rompski był osobą o niezwykłej osobowości, przepełnioną pasją oraz wiarą w sens swojej pracy. Niestety, często doświadczał osamotnienia i braku zrozumienia, co utrudniało mu współżycie z innymi i współpracę. W swojej liryce kontynuował romantyczny model poety-wieszcza, tworząc blisko 300 wierszy, które poświęcał nie tylko pięknu Kaszub, ale także duchowemu bogactwu kaszubskiej kultury. W swoich działaniach inspirował się twórczością Słowackiego, pisząc wiersze w klasycznej formie, rymowane i zwrotkowe, które przypominały utwory Jana Trepczyka.

Miał on wyjątkową łatwość w tworzeniu, co skutkowało powracaniem do tych samych myśli i tematów. Trepczyk, będąc przyjacielem Rompskiego, pomagał mu w redagowaniu jego rękopisów do druku, co dodatkowo podkreśla ich bliską współpracę. Wczesne dramaty Rompskiego również pełne były romantycznych cech, jednak z biegiem czasu artysta zwracał się w kierunku bardziej komicznych i farsowych klimatów. Nie rezygnował jednak z treści ideowych, które potrafił połączyć z publicystyką. Jego dialogi i sceny sztuk były tworzone z niezwykłą swobodą, czego przykładem może być utwór Roztrąbarch, który napisał w zaledwie jeden dzień.

Najcenniejszą częścią dorobku J. Rompskiego jest bez wątpienia dokumentacja kaszubskich zwyczajów i obrzędów. Dzięki jego ofiarnej pracy możliwe jest odtworzenie tego kulturowego dziedzictwa, które niestety w dużej mierze zniknęło z naszej historii. Wykorzystując jego notatki, opracowania etnograficzne oraz publikacje naukowe, możemy poznać bogactwo kultury kaszubskiej w pełnej okazałości.

Osoba, myśli i twórczość Jana Rompskiego nieustannie przyciągają uwagę badaczy, a jego prace pojawiają się w wielu publikacjach dotyczących historii kaszubskiego piśmiennictwa oraz w licznych antologiach literackich zarówno kaszubskich, jak i polskich. Już w 1979 roku Krystyna Muza opisała go w swojej pracy magisterskiej, zatytułowanej Portret pisarza i regionalisty kaszubskiego. Z kolei w 1999 roku Alicja Dunajska, zam. Skwarło, uzyskała tytuł magistra na podstawie monografii poświęconej życiu i twórczości tego poety.

W 2005 roku Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie opublikowało pierwszy tom katalogu rękopisów, który został w pełni poświęcony spuściźnie Jana Rompskiego. Opracowanie to zostało przygotowane przez Janinę Kurowską i zawiera również skróty pracy A. Skwarło. Muzeum planuje w najbliższych latach wydanie kaszubskich dramatów tego wybitnego twórcy.

---

Oceń: Jan Rompski

---